Prof. dr hab. Bogdan Trocha (Uniwersytet Zielonogórski)
Próba zestawienia koncepcji hermeneutycznej Paula Ricoeura z współczesnymi tekstami kultury popularnej tylko pozornie wydaje się propozycją mało atrakcyjną. Jednak aby wskazać na to jakie perspektywy badawcze stwarza ta koncepcja w zestawieniu z literaturą popularną należy wcześniej określić zakresy pojęciowe pojęć jakie będą niezbędne w dalszej części wywodu. Dla Ricoeura tekst deskryptywny poprzez wykorzystanie ikoniczności pisma sam staje się transkrypcją rzeczywistości. Jako taki posiada on wkodowaną w swoją strukturę intencjonalność znaczenia. Zasadniczym problemem pozostaje jednak fakt specyficznej nienaturalności występującej w kontakcie podmiot tekst. Opiera się na ona na „milczeniu tekstu”, które wmusza samotną perpcepcję różną od naturalnego ruchu znaczenia w polu dialogu. Rozumienie tekstu, który jest transkrypcją rzeczywistości dopuszcza nadinterpretację wykluczając właściwe zrozumienie zawartego w nim przesłania. Jest to tym istotniejsze, że Ricoeur buduje swoją koncepcję podmiotu w odniesieniu do zasadniczych tez Zygmunta Freuda twierdzącego, że człowiek nie rozumie do końca sam siebie. W ten sposób zrozumienie tekstu może prowadzić do pełniejszego zrozumienia samego siebie. Samo pojęcie tożsamości narracyjnej odnosi się do fundamentalnego dla tekstu literackiego określenia tego „kto działa”. Zrozumienie mechanizmu „tego działania” prowadzi nie tylko do zrozumienia mechanizmu arystotelesowskiej intrygi ale przede wszystkim aksjologicznego i kulturowego tła „tego działania”. W efekcie osadzona w fikcyjnym świecie treść fundamentalnym dla ludzkiej kondycji znaczeniu może stać się elementem konstytuującym tak zwaną sobość właściwą podmiotu, która jest nie tylko efektem zapośredniczonego treścią tekstu samopoznania ale także staje się owocem życia przemyślanego. Oznacza to, że człowiek a nawet jego wspólnota może istnieć w tożsamości wywiedzionej z tekstów przez siebie stworzonych, co widoczne jest w odniesieniu do Izraela i Starego Testamentu oraz antycznych Greków i twórczości poetów teologów – Homera i Hezjoda. Opisane przez Ricoeura koncepcje III mimesis pozwalają precyzyjnie prześledzić potencjalny ruch sensu w doświadczeniu tekstu opartego na modelu Romana Jakobsona. Tak postrzegany tekst, w tym tekst kultury popularnej przynosi nie tylko osadzone na intrydze modele doświadczenia ale pozwala także na zamieszkiwanie w procesie lektury obcych światów, a co za tym idzie umożliwia traktowanie ich jako swoistego laboratorium moralnego. Tak postrzegana formuła rozumienia tekstu pozwala nie tylko na wprowadzenie niefikcjonalnej lektury tekstu fikcjonalnego ale przy zastosowaniu wymogów sztuki interpretacji może prowadzić także do pełniejszego zrozumienia odbiorcy w horyzoncie znaczeń jakie przynoszą konkretne teksty.
Oczywiście powstaje pytanie, czy wszystkie teksty stwarzają taką możliwość, czy dla wszystkich odbiorców i w jakim zakresie? Z całą pewnością trudno byłoby wskazać na taką możliwość w odniesieniu do tekstów przynależących do Trivialliteratur, chociaż nie można tego do końca wykluczyć. Jednak jeśli już w literautrze popularnej miałaby pojawić się możliwość odczytywania jej za pomocą koncepcji Ricoeura to raczej tekstów do takiego zabiegu należałoby poszukiwać w kanonie należącym do Unterhaltungsliteratur oraz Entwicklungroman. W dużej mierze będzie to jednak uzależnione zarówno od kompetencji jak i oczekiwań samego odbiorcy. W efekcie czego stosowanie perspektywy Ricoeura w odniesieniu do tekstów literatury popularnej w takim samym stopniu uzależnione będzie od tekstu jak i odbiorcy, co w konsekwencji wskazuje na strategie lektury i ich potencjalne konotacje z tożsamością narracyjną. Zasadniczo można wskazać trzy zasadnicze modele lektury: przeżyciowy, terapeutyczny oraz prowadzący do eskapizmu. W każdym z nich można wymienić jeszcze kilka odmian. Jednak zasadniczo obecna w tych strategiach funkcja aleheiczna lub też dydaktyczna opierać się powinna na przejściu w lekturze przez wszystkie trzy typy mimesis. Wymagać to może nie tylko konkretnych dominant w samym tekście ale przede wszystkim kompetencji u odbiorcy. Istotne w tym przypadku jest to, że szczególnie literatura typu young&adult pozwala młodemu odbiorcy na świadome zestawianie własnych doświadczeń i pytań z ich analogonami z tekstu i obecnymi w nich rozstrzygnięciami. Znacznie ciekawsze mogą być jednak odczytania obecne w prozie typu speculative fiction . Przynoszą one bowiem nie tyle konteksty utracone w efekcie kulturowego zapominania, co mające stać się wyzwaniami nieodległej przyszłości. Można tu mówić o dwóch zasadniczych aspektach lektury. Pierwszy związany jest z technologicznymi i biologicznymi wyzwaniami stojącymi przed zglobalizowaną cywilizacją. Drugi natomiast podejmuje raczej zagadnienia srticte kulturowo antropologiczne. W obu jednak przypadkach tożsamość narracyjna obecne w lekturze tego typu tekstów pozwala nie tylko lepiej zrozumieć sam podmiot odbioru ale także umieścić go w moralnym laboratorium umożliwiającym testowanie konsekwencji przyszłych rozstrzygnięć zarówno dla człowieka jak i cywilizacji.
27 października 2022 roku, Aula Biblioteki UZ
